دیه چیست؟ تعریف دیه و ماهیت دیه

دیه چیست؟: دیه، یکی از مجازات های پیش بینی شده در قانون بوده و مبلغی است که در جنایات غیر عمد وارده بر اعضای بدن و جان افراد یا در مواقعی که امکان قصاص نیست یا با دیه، مصالحه شده، پرداخت می شود. دیه نفس، دیه اعضا و دیه منافع، انواع دیه هستند. جنایات غیر عمد بر جان و جسم اشخاص و جرایم عمدی که به هر دلیل، امکان قصاص نیست، موارد پرداخت دیه می باشند. تا انتهای مقاله همراه راهکار آکادمی باشید.

تعریف دیه چیست؟

برای پاسخ به این پرسش که موارد پرداخت دیه چیست؟ ابتدا باید، دیه را از منظر قانون مجازات اسلامی، تعریف کرده و سپس، بگوییم که موارد پرداخت دیه چیست. قانونگذار، در ماده 17 قانون مجازات اسلامی، به تعریف دیه پرداخته است که بر اساس آن: « دیه، اعم از مقدر و غیر مقدر، مالی است که در شرع مقدس، برای ایراد جنایت غیر عمدی بر نفس، اعضاء و منافع و یا جنایت عمدی، در مواردی که به هر جهتی، قصاص ندارد، به موجب قانون، مقرر می‌ شود».

بر اساس تعریف دیه در ماده فوق الذکر، می توان گفت، دیه، مبلغی است که در جنایات غیر عمدی بر جان و جسم دیگری یا در جنایات عمدی، زمانی که به هر علتی، امکان قصاص کردن مرتکب، وجود ندارد، به مجنی علیه یا اولیای دم وی، پرداخت می گردد. مبلغ و مقدار دیه، می تواند، در قانون مشخص شده باشد و می تواند، مشخص نشده باشد که در این حالت، یعنی زمانی که دیه غیر مقدر است، به آن، ارش می گویند.

در دیه غیر مقدر یا ارش، تعیین مبلغ دیه، بر عهده قاضی رسیدگی کننده به پرونده است. قاضی پرونده، با در نظر گرفتن نظر کارشناس پزشکی قانونی، اقدام به تعیین مبلغ دیه می نماید. پس از توضیح دیه، در ادامه مقاله، در خصوص انواع دیه صحبت خواهیم کرد و می گوییم که موارد پرداخت دیه چیست.

انواع دیه چیست؟

دیه در شرایط مختلف و بر اساس قانون مجازات اسلامی به انواع مختلفی تقسیم می شود که عبارت اند از:

• دیه قتل: دیه قتل مطابق یک دیه کامل بوده که مبلغ آن هر ساله توسط قوه قضاییه اعلام می‌شود.
• دیه منافع اعضا: در صورتی که فرد مجرم اعمالی انجام دهد که دیگری حواس خود را از دست بدهد، فرد خاطی باید دیه منافع آن عضو را پرداخت نماید. به طور مثال هنگامی که توانایی شنیدن مختل شود اما به خود گوش آسیبی وارد نشود. این نوع دیه شامل مواردی چون دیه بینایی، دیه شنوایی، دیه عقل، دیه بویایی و دیه صوت و گویایی است.
• دیه جراحت: در صورتی که فردی مرتکب جنایتی شود که طرف مقابل با جراحت رو به رو گردد، باید دیه جراحت بپردازد که تعیین مبلغ آن بر اساس میزان جراحت و به تشخیص پزشکی قانونی صورت می‌گیرد مانند ایجاد کبودی، زخم، تورم و …
• دیه اعضای بدن: در صورتی که از عضوی تنها یک عدد در بدن انسان وجود داشته باشد و فرد مجرم، آن عضو را از بین ببرد، باید یک دیه کامل بپردازد اما اگر از آن عضو دو عدد وجود داشته باشد، از بین بردن یکی از آنها مجازات پرداخت نصف دیه کامل را به همراه خواهد داشت و اگر هر دو عضو از میان بروند، مبلغ دیه برابر با دیه کامل انسان محاسبه خواهد شد.

دیه چگونه محاسبه می شود؟

محاسبه دیه بر اساس مبلغ دیه‌ ای است که توسط قوه قضاییه به صورت سالانه اعلام می‌گردد. به همین جهت پزشکی قانونی با اعلام میزان صدمات وارده به فرد و اعلام آن به دادگاه، مسیر محاسبه دیه را هموار کرده و دادگاه نیز بر اساس گواهی پزشکی قانونی مبلغ دیه را اعلام می‌کند.

سوالی که در اینجا مطرح می شود این است که مبلغ اعلام شده توسط قوه قضاییه چگونه تعیین می‌شود؟ در پاسخ به این سوال می توان گفت بر طبق قانون مجازات اسلامی مبلغ دیه کامل یک انسان برابر است با نرخ به روز ۱۰۰ شتر سالم می باشد. با این حال امروزه این مبلغ بر اساس معیار های جامعه امروز تعیین می گردد. که در بخش بعد به تفصیل به آن خواهیم پرداخت.

. تیم حقوقی دفتر وکیل محمد روغنی با افراد متخصص و اگاه از حقوق و مقررات بیمه ای می تواند در طول مسیر پیگیری خسارت، از زمان وقوع حادثه مشمول بیمه تا مطالبه نهایی خسارت از شرکت بیمه در همراهی و تعامل با شما باشد.

پرداخت دیه مجازات است یا جبران خسارت؟

در قوانین اسلامی، سه نوع جرم تعریف و به رسمیت شناخته شده‌اند:

• عمد
• غیر عمد
• شبه عمد
  در دین اسلام، دیه به عنوان کیفر و مجازات جرم شبه عمد در نظر گرفته شده است. شبه عمد، عملی است که فرد یا قصد انجام آن را نداشته و یا اگر داشته، شدت عمل به وقوع پیوسته مورد نظر وی نبوده است.

بنابراین در سه مورد، قاضی می‌تواند اقدام به صدور حکم دیه نماید:

خطای محض: زمانی که مشخص شود جرم به صورت ناخواسته انجام شده است
شبه عمد: شدت جرم بیشتر از چیزی بوده که مجرم قصد آن را داشته است
جنایت عمد که به هر دلیلی، قاضی نمی‌تواند مجرم را قصاص کند( به عنوان مثال، از بین بردن عمدی جنینی که روح در او حلول کرده باشد)
ماده ۴۴۸ قانون مجازات اسلامی دیه را چنین تعریف می‌کند:

دیه مال معینی است که در شرع مقدس، به سبب جنایت غیر عمدی بر نفس، عضو یا منفعت، یا جنایت عمدی در مواردی که به هر جهتی قصاص ندارد، مقرر شده است.

در ماده ۴۵۰ همین قانون و در تکمیل این تعریف، اینگونه می‌خوانیم:

در جنایت شبه عمدی، خطای محض و جنایت عمدی که قصاص در آن جایز یا ممکن نیست، در صورت درخواست مجنیٌ علیه یا ولی دم دیه پرداخت می ‌شود، مگر به نحو دیگری مصالحه شود.

البته همانطور که مشاهده می‌کنید، در قانون مجازات اسلامی، ماهیت دیه به طور دقیق تصریح و شفاف سازی نشده است. به همین دلیل، همواره در این رابطه، بین حقوق‌دانان و فقها، اختلاف نظر وجود دارد.

ماهیت دیه به عنوان مجازات

در بیشتر موارد، پرداخت دیه بر عهده مجرم است؛ به همین دلیل، می‌توان دیه را به عنوان نوعی مجازات در نظر گرفت (در زمان وقوع قتل، پرداخت دیه بر عهده قاتل است). در ماده ۱۴ قانون مجازات اسلامی، مجازات‌های مقرر در دین اسلام به ۴ دسته زیر تقسیم شده‌اند:

• حد
• قصاص
• دیه
• تعزیر

بر همین اساس، مشخص است که دیه در ردیف مجازات‌های تعیین شده در دین اسلام قرار می‌گیرد.

سوال: چرا مبلغ دیه در ماه‌هایی از سال افزایش می‌یابد؟

برای پاسخ به این سوال، باید به بررسی مفهوم تغلیظ دیه بپردازیم. این واژه در مقابل “تسامح” که به معنی آسان‌گیری است، قرار می‌گیرد. تغلیظ دیه یعنی در تنگنا قرار دادن فرد مجرم و افزایش مبلغ آن. در واقع قانوان‌گذار می‌تواند در صورت فراهم بودن شرایط، نسبت به فرد خاطی، سخت‌گیری بیشتری به خرج دهد و مبلغ دیه را افزایش دهد.

بر اساس تغلیظ دیه که در قوانین مجازات اسلامی در نظر گرفته شده است، مبلغ دیه در ماه‌های حرام (رجب، ذو قعده، ذو حجه و محرم) افزایش می‌یابد

ماهیت دیه به عنوان جبران خسارت

هر فردی از نظر مسئولیت مدنی در جامعه، موظف است که در صورت وارد کردن خسارت به کس دیگری، آن را جبران کند. دیه نیز به نوعی، سعی در جبران خسارت وارد شده دارد. با بررسی دیه از دو منظر زیر، می‌توانیم به ماهیت دیه به عنوان جبران خسارت پی ببریم:

اول اینکه پرداخت دیه ممکن است مورد بخشش از طرف اولیای دم (خانواده فرد مقتول) و یا شخص زیان دیده واقع شده و پرداخت آن اسقاط گردد (از اعتبار بیافتد). این درحالیست که اگر دیه تنها جنبه مجازات داشت، امکان عفو و بخشش جنبه عمومی جرم وجود نداشت.

نکته: مجازات جزو قواعد امری و نظم عمومی است و آن‌را حکم می‌نامند. اگر دیه را تنها به عنوان حکم در نظر بگیریم، امکان بخشش آن از طرف شاکی یا شاکیان وجود ندارد. بنابراین دیه یک جنبه جبران خسارتی نیز دارد که در آن، از دیه به عنوان حق یاد می‌شود.
همچنین ممکن است پرداخت دیه به “عاقله” واگذار شود. عاقله در اصطلاح حقوقی طبق مادۀ ۳۰۷ قانون مجازات اسلامی، عبارت است از بستگان ذکور نسبی پدر و مادری يا پدري، به ترتیب طبقات ارث. به بیانی ساده‌تر، تمام کسانی که در صورت فوت شخص محکوم به پرداخت دیه، بتوانند از وی ارث ببرند، عاقله محسوب می‌شوند. این افراد، می‌توانند به صورت مساوی، پرداخت دیه را بر عهده بگیرند.

در صورتی که پرداخت دیه را تنها به عنوان مجازات در نظر بگیریم، قابل انتقال به هیچ فرد دیگری نیست. بنابراین بر اساس پرداخت دیه توسط عاقله نیز، می‌توانیم استناد کنیم که دیه یک جنبه جبران خسارت نیز دارد.

شاخص‌ترین فقیه و حقوق‌دانی که دیه را وسیله جبران خسارت می‌داند، حضرت آیت الله سید حسن مرعشی است. ایشان در این رابطه می‎فرمایند:

در روایات ذکری از دیه به‌عنوان مجازات نشده است. بلکه دیه، جبران زیان‌های بدنی است. زیرا دیه در مقابل ارش قرار گرفته و ارش، برای جبران ضرر وارده بر بدن است؛ در جائیکه برای آن ضرر دیه تعیین نشده است.همچنین مجازات اسلامی، در مقابل معصیت است، ولی دیه در مواردی است که فعل خطائی و شبه عمد قرار رخ داده باشد. عاقله که گاهی مسئول پرداخت دیه است، معنی ندارد که مجازات شود و اگر دیه مجازات باشد، افراد بی‌گناه از نظر فقه اسلامی، قابلیت تعقیب کیفری را دارند